نفت خام
نفت خام مایعی غلیظ و افروختنی به رنگ قهوهای سیر یا سبز تیره یا سیاه است
که در لایههای بالایی بخشهایی از پوستهٔ کره زمین یافت میشود. نفت شامل
آمیزه پیچیدهای از هیدروکربنهایی گوناگون است. بیشتر این هیدروکربنها
از زنجیرهٔ آلکان هستند؛ ولی ممکن است از دید ظاهر، ترکیب یا خلوص تفاوتهای
زیادی داشتهباشند.
واژهشناسی
ریشهٔ واژهٔ «نَفت» از واژهٔ اوستایی «نپتا» گرفته شدهاست. کلدانیان و اعراب آنرا
از زبان مادی گرفته و «نفتا» خواندهاند. در برخی منابع قدیمی به صورت «نفط» نیز
آمده است. در فرانسه نیز «Naphte» گفته میشود و پیش از آن تا سال ۱۲۱۳ میلادی
«Napte» گفته میشد که از واژهٔ لاتین «Naphta» برگرفته شدهبود. ریشهٔ این کلمه
واژه یونانی «Naphtha» بهمعنی روغن شرقی میباشد.
کلمهٔ نَفت در زبان انگلیسی «پترولیوم» نامیده میشود که از دو کلمهٔ «پترا»
(معادل یونانی واژهٔ سنگ) و کلمهٔ «اولئوم» (روغن) تشکیل شدهاست.
نفت مایعی است که عمدتاً از دو عنصر آلی هیدروژن و کربن تشکیل شده
و دارای مقادیر کمتری از عناصر سنگین مانند نیتروژن، اکسیژن و گوگرد میباشد
و بهصورت طبیعی در زیر زمین و بهصورت استثنایی در روی زمین یافت میشود.
تاریخچه
اقوام متمدن دوران باستان، بهویژه سومریها، آشوریها و بابلیها، در حدود
چهارهزار و پانصدسال پیش در سرزمین بینالنهرین (عراق امروزی) با برخی
از مواد نفتی که از دریاچه قیر بهدست میآمد، آشنایی داشتند. آنان از خود قیر
بهعنوان مادهٔ غیرقابل نفوذ برای عایقکاری استفاده میکردند. رومیها و یونانیها
نیز مواد قیری را برای غیرقابل نفوذکردن بدنهٔ کشتیها و همچنین برای روشنایی
و گرمکردن به کار میبردند. در داستانها آمده است که نوح نیز کشتی خود را با
قیر پوشاند تا آب به درون آن نفوذ نکند.
با توسعه و پیشرفت تکنولوژی حفاری در اواسط قرن نوزدهم و تکنولوژی تقطیر
و پالایش در اواخر قرن نوزدهم و استفاده از آن در موارد غیر سوختی،
جهش حیرتآوری بوجود آمد. بطوری که امروزه صنایع پتروشیمی نفش اساسی
و بنیادی در رفع نیاز عمومی جامعه به عهده دارد.
منشأ
بیشتر دانشمندان منشأ تشکیل نَفت را گیاهان و موجودات آلی موجود در اقیانوسهای
اولیه میدانند.
باقیماندهٔ جانوران و گیاهانی که میلیونها سال قبل (قبل از دایناسورها) در محیط
دریا (آب) زندگی میکردهاند، طی میلیونها سال توسط لپههای گل و رسوبات مدفون شدهاند
و تحت فشار و دمای بالا، نبود اکسیژن و مدت زمان طولانی تبدیل به نفت گردیده
و در صورت وجود این شرایط همراه با سنگ مخزن مناسب، بهمقدار زیاد در
حوضچهٔ نفتی جمع میگردد.
نفت خام حالت روغنی دارد و بهشکلهای جامد (قیرهای) و مایع دیده میشود.
برخی اوقات بهتمام اشکال نفت هیدروکربن نیز گفته میشود. اگر در محلی جمع گردد
به آن محل «حوضچهٔ نفتی» میگویند. از مجموع چندین حوضچهٔ، یک «میدان نفتی»
حاصل میشود. بهسنگ متخلخل دربرگیرندهٔ نفت، «سنگ مخزن» میگویند.
اکتشاف
یک منطقه انتخابشده را با مطالعهٔ نمونههای سنگی و لرزهنگاری مشخص میکنند.
اندازهگیریها انجام میشود و اگر مکان از نظر میزان ذخیره موجود و ملاحظات
اقتصادی، موفقیتآمیز باشد، حفاری آغاز میشود. بالای چاه ساختاری به نام
«دکل حفاری» برای جادادن وسایل و لولههای مورد استفاده در چاه ساخته میشود.
زمانی که حفاری تمام میشود، چاه حفرشده یک جریان ثابتی از نَفت را به سطح
زمین خواهد آورد. بهسنگهایی که غالباً از سنگهای رستی (شیل) تشکیلشده و
روی مخزن نفت قرار میگیرند، «سنگ پوششی» گفته میشود.
پالایش
نفت بهصورت خام نمیتواند مورد استفاده قرار گیرد و باید در پالایشگاه
مورد تصفیه قرار گیرد.
انواع نفت خام
بیشتر ذخایر نفتی دنیا از نفتهای فوقسنگین و شن تشکیل شدهاست.
نفت خام معمولا بر اساس دو معیار وزن مخصوص و میزان گوگرد تقسیمبندی میشود.
که وزن مخصوص، گرانروی و چگالی پایینتری دارند نَفت سبک و نفتهایی
که وزن مخصوص، گرانروی و چگالی بالاتری دارند نَفت سنگین نامیده میشوند.
نفتهایی که گوگرد آنها کمتر است نیز نَفت شیرین و نفتهای دارای گوگرد بیشتر
نَفت ترش نامیده میشوند. استخراج، جابجایی و پالایش نفتهای سبک و شیرین
سادهتر و کمهزینهتر است و میزان بیشتری از محصولاتی چون بنزین، نفت سفید
و سوختهای جت برگرفته از نفت سفید، و گازوئیلهای مرغوب را میتوان از آنها
به دست آورد، به همین دلیل این نوع بیشتر مورد علاقه پالایشگاهها بوده و
قیمت بالاتری دارند. شاخصهای بینالمللی تعیین قیمت نَفت یعنی وست تگزاس
اینترمیدیت و برنت از نوع نفت سبک و شیرین هستند. اما میزان نفتهای ترش
و سنگین در ذخایر دنیا بسیار بیشتر است.