زباله به مواد زاید جامدی گفته می شود که عمدتاً به واسطه فعالیت انسان در بخش های کشاورزی ، صنعتی و شهری تولید می شوند.انسان انواع مواد را به سختی بدست می آورد و به آسانی تبدیل به زباله کرده و به طبیعت باز می گرداند.انباشت زباله ها موجب زشتی محیط نیز می شود و همچنین تولید بوهای نا مطبوع از مواد آلی موجود در زباله ها در اثر نشو ونمای موجودات بیماری زای ذره بینی از مشکلات دیگری هستند که توسط زباله ها به وجود می آیند. گفتنی است که گرد آوری زباله ها در فضای آزاد و سوزاندن آنها باعث تخریب محیط زیست میشود.
یکی از راههای پیشگیری از خطرات زباله در محیط زندگی دفن بهداشتی آن است . بهترین محل برای دفن زباله مناطق خشک است.زیرا در این گونه مکانها شیرابه اندکی بوجود می آید وشرایط دفن نسبتاً ایمن است.
شیوه جمع آوری حمل و نقل دفع زباله از محل زندگی انسان باید به طریقی باشد که تأثیر خطرات ناشی از آن درسلامت انسان به حداقل ممکن کاهش یابد.
مجهز کردن ظروف جمع آوری زباله به سرپوش چه در زباله دانهای خانگی و چه در جایگاههای موقت زباله ، و نیز بهداشتی کردن محل دفع زباله می تواند تا حدود نود در صد موجب جلوگیری از تولید مگس به عنوان ناقل بیماری شود . انباشته شدن زباله ها در فضای آزاد موقعیت مناسبی را برای تکثیر مگسها ایجاد می کند در بسیاری از موارد در زباله های شهری غذا، آب وپناهگاه وجود دارد که برای تولید مثل و ازدیاد جمعیت موش بسیار مناسب است.
زباله های شهری در آخرین مرحله دفن، به آب و یا خاک منتقل می شوند. مواد موجود درزباله ها در تبادل آب و هوا در خاک اختلال ایجاد می کند. بر اثر انباشته شدن زباله ها در فضای آزاد ودر فصلهای گرم سال، گازهای سمی تولید می شوند.
دفن بهداشتی زباله
دفن بهداشتی زباله نیز در کاهش جمعیت مگسها و دیگر حشرات موذی و دفع خطر موشها نقش مهمی دارد. با انتقال زباله ها به محل های ویژه و دفن آنها در دل خاک، می توان از انتشار باکتری ها ی بیماری زا و رشد و تکثیر مگس و دیگر جانوران موذی جلوگیری کرد و منظر زشت زباله ها در طبیعت را نیز پوشاند. محل دفن زباله ها نباید در نزدیکی شهر و یا در جهت بادهای غالب به طرف شهر، روستا، جاده های اصلی ودیگر موسسات و اماکن عمومی باشد.
مهمترین خطر دفن زباله، آلوده شدن آبهای سطحی وزیرزمینی توسط آن است. درصورتی که زباله در گودالی دفن شود که آب سطحی در نفوذ و عمق زمین با آن برخوردکند وبا آب زیرزمینی در حرکت جانبی خود با آن تماس پیداکند، شیرابه بوجود آمده علاوه بر آنکه خود یک مایع سمی است احتمال دارد آلاینده های باکتریایی را نیز با خود حمل کند.
جمع آوری و دفع بهداشتی زباله ها عامل مهمی در جلوگیری از افزایش سگهای ولگرد، موش، سوسک، مگس ومیکروبهای بیماری زا در محیط زندگی انسان است .
تهیه کود با استفاده از زباله خانگی و فضولات دامداری ها و ضایعات کشاورزی در پاکیزگی محیط و بهداشتی کردن محیط زیست و زیبایی آن نقش مهمی دارد. کودی که از بازیافت زباله به دست می آید کمپوست نام دارد که در تغذیه گیاهان نقش مهمی دارد.
تهیه و تولید کودهای آلی با استفاده از انواع ضایعات قابل تخمیر یکی از شیوه های مهم کاهش آلودگی محیط زیست به وسیله زباله ها است. در هنگام تهیه کمپوست ، بسیاری از تخم علف های هرز در زباله های روستایی و باکتریهای بیماری زا موجود در پسماند های خانگی از بین می رود.
هر یک از ما می توانیم با انتخاب شیوه مصرف مناسب در تولید زباله کمتر و در نتیجه کاهش صدمات ناشی ازآن به حفظ محیط زیست کمک کنیم.
باید حتی الامکان از مصرف نایلون خودداری کنیم. زیرا نایلون هایی که مورد استفاده ما هستند. اغلب قابل استفاده مجدد نیستند. بهتر است خریدهای هفتگی با روزانه را محاسبه کرده وبه اندازه نیاز خود و خانواده خرید کنیم تا مواد غذایی سالم را به خاطر کهنه شدن و فساد به زباله تبدیل نکنیم.از ظروف پلاستیکی با دوام و دردار برای نگهداری موادغذایی در یخچال و یا مواد غذایی خشک مانند قند وشکر وبا ادویه استفاده کنیم.مصرف تمام قسمتهای کاغذ و همین طور استفاده از دو روی کاغذ در صرفه جویی مصرف کاغذ اهمیت دارد. باید غذا را به اندازه ای که می خواهیم بخوریم در ظرف بریزیم تا موادغذایی را به این ترتیب تبدیل به زباله نکنیم .از خرده نان پس مانده سبزی ها و… می توانیم برای تغذیه طیور خانگی و پرندگان استفاده کنیم. به پسمانده های غذایی آب اضافه نکنیم وآنها را به صورت خشک در ظرف مخصوص زباله وپس مانده غذایی قرار دهیم. سعی کنیم زباله ای که به رفتگران می دهیم بدون مواد قابل بازیافت باشد. هر شب زباله ها را در ساعت معینی به خارج از منزل ببریم. برای دفع صحیح زباله بایستی زباله را با توجه به جنس اجزاء تشکیل دهنده آن جداسازی کرد . مثلاً پس مانده های گیاهی و حیوانی را برای ساخت کود و کمپوست شیشه را برای تبدیل و بازیافت آن ، کاغذ را برای استفاده مجدد در ساخت کاغذ و مقوا، در محلهای جداگانه گذاشت.از این مواد بی مصرف با انجام اعمال و تغیراتی بر روی آنها می توان دوباره استفاده کرد.
زباله های بیمارستانی تبریز از منابع عمده آلودگی در این این کلان شهر هستند و شیرابه زباله های دفن شده نیز محیط زیست و آب های زیر زمینی را به شدت آلوده می سازند. شهرداری به تنهایی و بدون کمک مردم قادر نخواهد بود و هر روز زباله ها را به صورت اصولی و علمی حل و فصل کند. ۷۵۰ میلیون ریال اعتبار برای مطالعات طرح جامع پسماند شهری تبریز صرف شده است. روزانه در ایران یک میلیون کیلوگرم زباله تولید می شود که این رقم با تولید زباله کل هندوستان برابر است. تبریز دومین شهر کشور در تولید روزانه زباله در ایران است. شهر تبریز در حال حاضر با یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر روزانه یک هزار و ۳۰۰ تن زباله تولید میکند. بیشک این آمار وظیفه مجموعه شهرداری را در ارائه خدمات بهینه دو چندان میکند و مردم از شهرداری انتظار دارند، پس باید انتظارات آنها برآورده شود تا شاهد آبادی هر چه بیشتر آن باشیم.
مخاطرات بهداشتی پسماندها
از مشکلات قابل توجهی که بشر طی سال های گذشته و بخصوص در دهه های اخیر با آن روبرو بوده تولید و دفع بی رویه مواد زائد در محیط زیست می باشد امروزه افزایش چشمگیری در میزان مواد زاید تولیدی نشانگر تغییر الگوی مصرف و هدر دادن ذخایر موجود در کره زمین می باشد . در مقابل این مشکلات دستاوردهای پژوهشی و تجربی در دهه های اخیر و در زمینه علوم محیط زیست کلیه جوامع را به این نگرش و باور عمومی رسانده است که حفاظت محیط زیست و ارتقاء و توسعه بهداشت عمومی، بنیان توسعه پایدار شهری می باشد.در کشور ما با تولید حدود ۲۲۰۰۰ تن پسماند شهری در روز که سهم استانی ۱۸۰۰ تن و سهم شهر با سرانه تولید ۷۵۰ گرم در روز حدود ۱۲۰۰ تن در روز می باشد که مدیریت بر حجم انبوهی از پسماندها بدون برنامه ریزی و مدیریت یکپارچه علمی امکان پذیر نمی باشد.
مدیریت استراتژیک شامل عصر دگرگونی های ساختار نظام اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی عصر تحولات ناگهانی پیش بینی ناپذیر –عصر کمیابی و بحران انرژی و منابع اولیه عصر محدودیت ها و آلودگی محیط زیست و عکس العمل های طبیعت در برابر حرص و آز انسان معاصر می باشد مدیریت در چنین وضع دشوار و ناپایدار بیش از هر چیزی به تفکری خلاق ذهنی گشوده برای کسب اطلاعات شامه ای نیز برای دریافت علائم خطر بینشی آینده نگر و برنامه ریز و برخوردی واقع گرا و منطقی نیاز دارد. نگرش یکپارچه به عناصر موظف مدیریت پسماندها شامل جمع آوری – حمل و نقل – بازیافت- پردازش و دفع نهائی می باشد.
مخاطرات پسماندهای خانگی
پسماندهای خانگی که حاوی مواد زائد و دور ریز خانواده ها می باشد به خودی خود خطرناک نمی باشد و در صورت تفکیک در مبدأ بدون آلوده شدن ۷۰% آن را که مواد آلی بوده می توان وارد چرخه اکولوژیکی کرده و به کمپوست تبدیل نمود و در احیای خاکهای فرسوده مورد استفاده قرار داد.،۲۲% آن مواد با ارزش ارزش و قابل بازیافت است که می توان آنها را تفکیک و به عنوان مواد اولیه وارد چرخه صنعت نمود و از مزایای اقتصادی آن بهره مند شد. تنها ۸% زباله های خانگی قابل بازیافت نبوده و می بایستی دفن گردند لذا با انجام عمل تفکیک در مبدأ علاوه بر بازگشت سرمایه های ملی عمر مراکز دفن زیاد شده و از مخاطرات بهداشتی و زیست محیطی آن جلوگیری بعمل می آید.
کاهش میزان سمی بودن زباله های خانگی
با توجه به تولید ششصد لیتر شیرابه خطرناک از یک تن پسماند شهری ، خانواده ها می توانند با تفکیک مواد زاید سمی خانگی در محل تولید جهت جمع آوری آنها به طور جداگانه تا حدی میزان سمی بودن شیرابه در محل دفن زباله را کاهش دهند. زیرا مخلوط نمودن پسماندهای خطرناک خانگی مثل مواد پاک کننده ظروف ، واکس ، حشره کش، رنگ و مواد شیمیایی دیگر موجب تولید شیرابه سمی در محل دفن شده و آب و خاک را آلوده می کند و بنابراین با برنامه ریزی های مخصوص برای تفکیک و جمع آوری جداگانه مواد سمی خانگی می توان تا حدودی از آلودگی محیط زیست جلوگیری کرد .
مخاطرات بهداشتی نان خشک
بیشترین ضایعات یک خانه در مصرف نان است . این امر فقط مختص قشر خاصی نبوده و تمام اقشار جامعه اعم از غنی و فقیر را در بر می گیرد. بخش مهمی از ضایعات نان در مراحل پخت، حمل و نقل، نگهداری و در موقع مصرف سر سفره و میز است ، بطوریکه در حدود سی درصد نان به ضایعات تبدیل میشود و طبق آمار رسمی کشور از ۲۸۵۰ گرم نانی که هر خانواده ایرانی در روز تهیه می کنند ۹۸۵ گرم آن به نان خشک تبدیل میشود و سالانه مبلغ ۳۰۰ میلیون دلار نان ضایع میشود و در این میان بانوان خانواده در جلوگیری از اسراف و هدررفت نان نقش مدیریتی مهمی دارند.
ضایعات نان علاوه بر ضرر و زیانهای هنگفت اقتصادی باعث بخطر افتادن سلامت عمومی جامعه و مردم شده و تهدیدی جدی بر سلامت مردم بشمار می آید چراکه عدم مدیریت صحیح در نگهداری نان خشک باعث کپک زدگی در آن شده و احتمال وجود مایکوتوکسینها در نان بیشتر میشود. مایکوتوکسین ها سموم قارچی هستند که در حیوانات و انسان خاصیت جهش زایی و سرطان زایی دارند. در بین آنها ۱۴ نوع آنها سرطانزا بوده که آفلاتوکسین ها قویترین و خطرناک ترین آنهاست.
افلاتوکسین ها (Aflatoxin) سمومی هستند که بوسیله تعدادی از قارچ ها که بر روی خوراک دام و مواد غذائی انسانها رشد می کنند، تولید شده و میتوانند بیماریهایی را درحیوانات اهلی وانسان ایجاد کنند.
وجود نان خشک کپک زده و آلوده به آفلاتوکسین در غذای دام ، علاوه بر اینکه برای خود دام بیماری ایجاد
می کند، بلکه باعث ورود آفلاتوکسین به شیر دام شده و بطور غیرمستقیم از طریق مصرف شیر و دیگر فرآورده های لبنی وارد بدن انسان میشود.
اثرات سم آفلاتوکسین در بهداشت وسلامتی انسان وحیوان
انسان بوسیله مصرف غذاهای آلوده در اثر رشد قارچها درمعرض خطرات ناشی از سم قرار گرفته و چون جلوگیری از رشد قارچها در مواد غذائی آسان نیست بنابراین پیشگیری از بیماریهای قارچی در انسان وحیوان مشکل
می باشد.
علائم بالینی مشاهده شده در انسان شامل استفراغ ، درد ناحیه شکم ، ضایعات حاد کبد، ادم ریوی، لرزش عضلانی، کما، تشنج و مرگ همراه با ادم مغز و درگیری اندامهائی نظیر کبد ،کلیه ها و قلب میباشد. همچنین افلاتوکسین از عوامل موتاژنیک وسرطانزای انسانی است.
اگر انسان روزانه برای مدت طولانی کمتر از ۱۰ میکروگرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن افلاتوکسین دریافت نماید به عوارض زود گذر وموقتی مبتلا می شوداما چنانچه این میزان به ۵۰ میکروگرم برسد اثرات بالینی مهمی رخ خواهد داد وتظاهرات اپیدمیولوژیکی اتفاق می افتد.
علائم بالینی مشاهده شده در حیوانات شامل اختلال در دستگاه گوارش، جلوگیری از فعالیت سیستم ایمنی،کاهش تولید مثل، افزایش ضریب تبدیل غذا، کاهش شیر و تخم مرغ، کم خونی، یرقان و کاهش رشد می باشد.
مطالعات نشان میدهد که چنانچه میزان دریافتی افلاتوکسین در خوراک خوک بین ۱۰۰-۴۰۰ PPB باشد، میزان رشد کاهش می یابد. امااگرمیزان دریافتی بیش از ۴۰۰ PPB گردد ضایعات کبدی، خونریزی در اندامهای داخلی و حتی مرگ مشاهده خواهد شد در حالیکه علائم بالینی در گوساله و گاوها وقتی ظاهر میشود که به ترتیب میزان ۱۵۰ PPB و ۶۰۰ PPB افلاتوکسین را دریافت کرده باشند.
حدکثر میزان مجاز افلاتوکسین در خوراک دام و یا شیر که مخاطره ای برای انسان ایجاد نمی کند را ACTION LEVEL می نامند چنانچه به منظور کاهش میزان سم ،غذای آلوده به افلاتوکسین با غذای دیگری مخلوط شود به طوریکه میزان آستانه عمل آن کمتر از ۲۰ PPB گردد،به دلیل تهدید سلامتی جامعه قابل استفاده برای گاو شیری نیست .همچنین اگر این آستانه در شیر بیشتر از ۰/۵ PPB باشد قابل مصرف نبوده و باید معدوم گردد. همچنین آفلاتوکسین موجود در شیر با جوشاندن آن از بین نمی رود.
برای پیشگیری از مخاطرات بهداشتی حاصل از نان خشک کپک زده راه حلهای ذیل پیشنهاد میگردد:
۱- چیدن نان های داغ بر روی هم، کپک زدگی را تسریع و فساد پذیری نان را تسهیل و ضایعات نان را زیادتر میکند.
۲- از مهمترین عوامل در کپک زدگی نان، عدم مدیریت صحیح در نگهداری ضایعات نان است که بهتر است ضایعات نان را قبل از انبار در داخل روزنامه خشک نموده و سپس نان خشک را در کارتنهای مقوایی یا گونی جمع آوری نمود. باید توجه نمود که نگهداری و جمع آوری ضایعات نان بصورت تر و در کیسه های پلاستیکی باعث کپک زدگی و فساد آن میشود.
۳ هنگام خرید نان، قبل از سرد شدن کامل نان آنرا دسته نکنید و نان سرد شده را در پلاستیک یا سفره دربسته نگهداری کنید. حرارت نان باعث کپک زدگی زودرس آن میگردد.
۴- از خرید نان مازاد و اضافی خودداری کنید چراکه خرید مازاد بر نیاز روزانه یکی از علل افزایش ضایعات نان است.
۵- قرار دادن نان در یخچال، بیات شدن نان را تسریع می نماید.
۶- هنگام خرید نان حتماً یک سفره پارچه ای یا پلاستیکی بهمراه داشته باشید. نانی که پس از سرد شدن با سفره حمل و نگهداری میشود مطبوع تر و ماندگارتر خواهد بود.
۷- دادن نان کپک زده به دامها باعث آلوده شدن شیر گاو میگردد. پس نهایت دقت را در خشک نمودن ضایعات نان و نحوه نگهداری آن بطور صحیح داشته باشید.
۸- آموزشهای لازم جهت پخت صحیح نان به نانوایان در اولویت قرار گیرد.
کاهش حجم زباله از طریق بازیافت و اصلاح الگوی مصرف
استفاده زیاد از کالاهای یکبار مصرف ، بار گرانی بر اقتصاد خانواده می باشد مصرف این گونه مواد ضمن تولید پسماندهای تجزیه ناپذیر و آسیب به محیط زیست، عمر مرکز دفن کاهش می دهد لذا اگر از محصولات تولیدی بادوام تر استفاده نمائیم مدت استفاده از آنها طولانی تر شده و اینگونه محصولات به عنوان مواد دور ریز دیرتر وارد جریان زباله شهری می شوند از طرفی به علت اهمیتی که مواد اولیه در فعالیتهای صنایع دارند و نیز از محدودیت منابع بر خوردار می باشند و با توجه به ملاحضات زیست محیطی اجزای بازیافتی زباله ها نظیر کاغذ- مقوا- شیشه- پلاستیک،فلزات بایستی از زباله جدا شده و وارد چرخه صنعت گردند.
مخاطرات بهداشتی مواد زاید پزشکی
مدیریت پسماندهای پزشکی بدلیل ویژه گی های خاص و اجزای تشکیل دهنده ان از اهمیت بسزائی برخوردارند . این مواد برای کارکنان مراکز پزشکی –کارکنان شهرداری و آحاد جامعه بسیار خطرناکند .
مخاطرات بالقوه بهداشتی و آلودگی های پسماندهای پزشکی را می توان بصورت زیر طبقه بندی نمود.
۱- مواد زاید عفونی که بدلیل وجود و حضور میکروارگانیسم های بیماریزا برای انسان مخاطراتی را در بر دارند.
۲- مواد شیمیایی سمی در اثر استنشاق و یا تماس با پوست که باعث بروز صدماتی برای افراد در معرض
می شوند.
۳- برخی از پسماندهای حاصل از مراکز تحقیقاتی پزشکی دارای خواص سرطان زائی هستند.
۴- مواد شیمیایی قابل اشتعال و گازهای قابل انفجار که می توانند باعث بروز صدمات به افراد در معرض گردند.
۵- اسیدها و بازها که عارضه هایی را در افراد به جای می گذارند
۶- تماس با مواد تیز و برنده که موجب بروز جراحات و ورود میکروب های بیماریزا به بدن می شود.
۷- پسماندهای رادیو اکتیو که برای افراد در معرض خطرناک است.
الگوی پیشنهادی برای اجرای برنامه بازیافت کشور
بهترین گزینه بازیافت پسماند در مناطق مختلف و بطور کلی در کشور ما خصوصاً از لحاظ امکان جلب مشارکت های بخش خصوصی و مردم همان روش بازیافت پسماند در مبدأ تولید است که این منظور بصورت تدریجی و در طی برنامه های بلند مدت و کوتاه مدت و میان مدت قابل اجرا است.
هم اکنون جداسازی پسماندهای شهری بصورت غیر رسمی توسط دوره گردها و بعضاً توسط کارگران شهرداری در کشور سالیان زیادی است که بصورت غیر اصولی در حال انجام می باشد.دوره گردها و بازیافت کنندگان غیر رسمی برای خود سازماندهی و تشکیلات خاصی ایجاد کرده اندکه عواقب آن ایجاد مشکلات خاص بهداشتی برای عموم جامعه می باشد.
بازیافت کنندگان غیر اصولی در مقصد نیز فعالیت داشته و با توجه به آلوده بودن اقلام بازیافتی با پسماندهای تر و انواع پاتوژنها اقدام به جمع آوری و تفکیک آنها می نمایند که طبعاً چنین افرادی با لباس آلوده به منازل مراجعه و آلودگی های خود را به خانواده و در نتیجه به کل جامعه انتشار می نمایند.
از مطالب بالا مشخص می شود که ایجاد سیستم های بازیافت از پسماندهای شهری یک فعالیت ساده ای نیست و در عین سادگی از نظر تئوری اجرای آن پیچیده است و به ظرافت های خاصی نیاز دارد.
اهمیت دفع بهداشتی زباله و پسماندها هنگامی بر همگان آشکار خواهد شد که خطرات و پیامدهای زیانبار و جدی آنها بخوبی مشخص گردند . زباله ها نه تنها منبع و عامل بیماری های واگیر ، محل تکثیر مگس و حشرات موذی و ناقل بیماریها و زاد و ولد سگهای ولگرد و جوندگان بوده و باعث زشتی چهره شهر و طبیعت می شوند ، بلکه با آلودگی های زیست محیطی به ویژه آلوده نمودن خاک و هوا، آسیب های متعددی ببار می آورند. به همان اندازه که ترکیبات زباله ها گوناگون است خطرات بیماری ناشی از آنها نیز متفاوت اند.