فضاهای سبز شهری دارای بازدهی اجتماعی و اکولوژیکی هستند که مهمترین اثر فضای سبز در شهرها، کارکردهای محیطزیستی، یا بازدهی اکولوژیکی آنهاست که شهرها را برای زیستن مساعد میسازد و با آثار مخرب گسترش صنعت و حملونقل مقابله میکند. مهمترین آثار فضای سبز در شهرها، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، لطافت هوا و جذب گردوغبار و تولید اکسیژن است. به همین علت فضای سبز هر شهر به مثابه ریههای تنفسی آن شهر بهشمار میرود. با توجه به این اثرهای حیاتی، فضای سبز شهری باید از نظر کمّی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر (راهها و ساختمانها) و نیازهای جامعه (گذران اوقات فراغت و نیازهای بهداشتی) تأمین شود، تا بتواند بهعنوان فضای سبز فعال، بازدهی محیطزیستی مستمری داشته باشد. بنابراین توسعه فضای سبز شهری برای پایدار ماندن باید با توجه به ویژگیهای اقلیمشناختی محل و آرای مردم بومی لحاظ شود. به همین دلیل هدف مقاله حاضر بررسی روند توسعه فضای سبز شهری بر مبنای اصول آمایش سرزمین است.
روش جمعآوری اطلاعات از طریق توزیع پرسشنامه در بین شهروندان شهر بیرجند انجام گرفت و نمونهگیری و طرح سؤالات آن هم به روش وضعی (کنترل شده) صورت پذیرفت، یعنی سؤالات با توجه به توان اکولوژیکی منطقه و ارزشهای اجتماعی آن طرح و تعداد ۲۰ سؤال از طریق آزمون خیدو پذیرفته شد. جامعه آماری تمام شهر بیرجند بود و از تعداد ۱۰۰۰ نفر از شهروندان این شهر نمونهگیری گرفته شد. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که مهمترین اولویت تفریحی شهروندان شهر بیرجند استفاده از پارکهای شهری است ولی عواملی مانند کمبود تنوع گونههای گیاهی فضای سبز و عدم یکنواختی آن در سطح شهر نارضایتی شهروندان را در پی داشته است، لذا پیشنهاد میشود برای توسعه فضای سبز شهری از اصول آمایش سرزمین استفاده شود تا توسعه فضای سبز شهری بازدهی محیطزیستی مستمری داشته باشد.
منظور از فضاهای سبز شهری، سطوحی از کاربری زمین شهری است که از پوشش گیاهی طبیعی، یا مصنوعی پدید آمده باشد. مؤلفههای توسعه کالبدی و توسعه حملونقل شهری به محیطزیست طبیعی شهرها آسیب میرساند. در مقابل، فضای سبز مناسب شهری در کاهش آثار این مؤلفه (بویژه در رابطه با گردوغبار و آلودگیهای هوا) بسیار مؤثر است. مهمترین آثار فضای سبز در شهرها، تعدیل دما، افزایش رطوبت نسبی، لطافت هوا و جذب گردوغبار و تولید اکسیژن است. به همین علت فضای سبز هر شهر به مثابه ریههای تنفسی آن شهر بهشمار میرود. با توجه به این اثرهای حیاتی، فضای سبز شهری باید از نظر کمّی و کیفی متناسب با حجم فیزیکی شهر (راهها و ساختمانها) و نیازهای جامعه (گذران اوقات فراغت و نیازهای بهداشتی) تأمین شود، تا بتواند بهعنوان فضای سبز فعال، بازدهی محیطزیستی مستمری داشته باشد(رهنمایی، ۱۳۷۰). روند توسعه فضای سبز شهری برای پایدار ماندن باید با توجه به ویژگیهای اکولوژیکی محل و آرای مردم بومی لحاظ شود، بهطوریکه مشارکت مردمی به عنوان یکی از مؤلفههای مهم در ارزیابی محیطزیست برای توسعه پایدار از سوی بسیاری از موسسات بینالمللی پذیرفته شده است. این موضوع نتیجه اعتراض شهروندان و افرادی از جامعه است که نتایج منفی طرحهای توسعه بر آنها حادث شده است، به همین دلیل بیشتر کشورها مشارکت مردمی را در ارزیابی آثار محیطزیستی برنامههای توسعهای خود وارد کردهاند (ویسی و لیاقتی، ۱۳۸۷). هدف این مقاله بررسی روند توسعه فضای سبز شهری بر مبنای اصول آمایش سرزمین است که در شهر بیرجند صورت گرفت. شهر مذکور به دلیل کثرت وجود درختان سوزنی برگ به شهر کاجها معروف است و یکی از دلایل انجام این پژوهش، بررسی کم تنوعی فضای سبز شهر بیرجند است. توسعه فضای سبز باید با توجه به شرایط موجود برای استفاده بهینه شهروندان از توان بالقوه منطقه صورت گیرد، زیرا توسعه فضای سبز شهری مناطق خشکی مانند بیرجند به علت وجود عوامل محدودکننده مانند آب، موضوعی اجتنابناپذیر است.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است که دارای ۹ شهرستان و در شرق ایران واقع شده است و شهرستان بیرجند مرکز آن است. این شهرستان به دلیل همجواری با کویر مرکزی ایران و وجود دشتهای وسیع، دارای آب و هوای خشک و بیابانی، تابستانهای گرم و زمستانهای به نسبت سرد است (سازمان هواشناسی، ۱۳۸۸). شکل (۱) موقعیت شهر بیرجند را در استان خراسان جنوبی نشان میدهد.
روش جمعآوری اطلاعات از طریق توزیع پرسشنامه در بین ۱۰۰۰ نفر از شهروندان شهر بیرجند انجام گرفت و نمونهگیری و طرح سؤالات آن به روش وضعی (کنترل شده) صورت پذیرفت. که تعداد سؤالات پذیرفته شده ۲۰ تا بود. جامعه آماری تمام شهر بیرجند است و از تعداد ۱۰۰۰ نفر از شهروندان چهار ناحیه شهرداری این شهر گرفته شد. مزیت آزمون خیدو نسبت به اغلب آزمونهای آماری ایناستکه علاوه بر کاربرد در توزیعهای طبیعی در توزیعهای تصادفی هم استفاده میشود (ولیزاده و مقدم، ۱۳۸۶). فرمـول این آزمــون به صورت زیر است:
X2 = ∑(۰-E)2 / E
O← فراوانی مشاهده شده ؛ E← فراوانی پیشبینی شده
در نهایت چون X2 بهدست آمده برای سؤالات از X2 استاندارد جدول با درجه آزادی ۳ و سطح احتمال ۵% کوچکتر بود در نتیجه صحت سؤالات به احتمال ۹۵% مورد تأیید قرار گرفت. پیش از این که نظر مردم در پروژه دخالت داده شود ابتدا باید توان اکولوژیکی (طبیعی) شهر را بهمنظور برآوردن نیازهای مردم سنجید و سپس برای ارتقای نظر آنها به تصمیمگیری پرداخت. با توجه به اینکه در روش ارزیابی محیطزیست، توان اکولوژیکی با توان اقتصادی- اجتماعی ادغام میشود (مخدوم، ۱۳۸۵) در این پژوهش نیز سؤالات با در نظر گرفتن خصوصیات اقلیمشناختی، خاک، پوشش گیاهی، نیاز اجتماعی و توان اقتصادی شهرداریهای بیرجند طراحی شد و ارزیابی صورت گرفت تا برآورده کردن آنچه از مردم نظرخواهی میشود دور از ذهن نباشد. شکل (۲) توزیع ساختارهای زیربنایی را در شهر بیرجند نشان میدهد که در محیط نرمافزار ARCGIS ( (versioen 9.3و در مقیاس ۰۰۰,۱۰۰/۱ تهیه شده است. نقشه مرجع آن نقشه توپوگرافی ۲۵۰۰۰/۱ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح کشور است. شکل (۳) تصویر ماهوارهای شهر بیرجند را نشان میدهد که با استفاده از نرمافزارGoogle Earth تهیه شده است.
نتایج و بحث
نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که فضای سبز در شهر به طور یکنواخت توزیع نشده است، بهطوری که شکل (۳) این ادعا را بروشنی تأیید میکند که این خود دلیلی محکم در تأیید عقیده شهروندان شهر بیرجند در توسعه فضای سبز شهری است. شایان ذکر است که لکههای سیاه در شکل شماره (۳) نشاندهنده فضاهای سبز شهریاند. علاوه بر این شهروندان کم تنوعی گونههای گیاهی فضای سبز شهر را گوشزد کردهاند، بنابراین وجود تنوع در فضای سبز شهر بیرجند الزامی است، زیرا هرچه تنوع پوشش گیاهی پایین باشد آسیبپذیری آن در مقابل بیماریها و آفات بیشتر خواهد شد و از طرفی به دلیل اینکه سوزنی برگان مواد غذایی مشابهی را از خاک دریافت میکنند تعداد زیاد آنها در کنار هم باعث کاهش مواد غذایی خاک خواهد شد.
همچنین نتایج پرسشنامه نشان داد مهمترین اولویت تفریحی شهروندان شهر بیرجند استفاده از پارکهای شهری استکه در واقع این کار با توسعه پارکهای بزرگ حومه شهری عملی میشود. بنابراین بهتر است پیش از هر نوع برنامهریزی برای توسعه فضاهای سبز شهری، معیارها و استانداردهای توسعه فضای سبز مشخص شود. از دیدگاه حفاظت محیطزیست، از آنجا که فضاهای سبز، بخش جاندار ساخت کالبدی شهرها هستند، منطق طراحی حکم میکند که میان بخشهای بیجان و جاندار ساخت کالبدی، با عنوان توده و فضا، یا پر و خالی، نوعی تعادل برقرار شود، زیرا وضعیت موجود شهرها بهعلت آلودگیهای صنعتی و بویژه حملونقل اتومبیلها نه فقط ایجاد فضاهای سبز وسیع را میطلبد، بلکه فضاهای سبز وسیع و به هم پیوسته را بهدلیل ایجاد موازنه اکولوژیکی در شهرها الزامی میکند. براساس مطالعات و بررسیهای وزارت مسکن و شهرسازی، سرانه متعارف و قابل قبول فضای سبز شهری در ایران بین ۷ تا ۱۲ مترمربع تعیین شده است. البته این رقم در مقایسه با شاخصهای تعیین شده از سوی دفتر محیط زیست سازمان ملل متحد (سرانه ۲۰ تا ۲۵ مترمربع)، رقم کمتری است. از دیدگاه محیط اجتماعی، آنچه در ارتباط با فضای سبز شهری اهمیت دارد، میزان فضای سبز عمومی است؛ یعنی فضای سبزی که استفاده عمومی از آن بدون مانع انجام پذیرد. بنابراین، مفهوم سرانه فضای سبز فقط مساحت کلیه فضاهای سبز عمومی و اجتماعی را دربرمیگیرد. این نحوه محاسبه به اتخاذ سیاستهای اجتماعی و تأمین رفاه عمومی برای ارتقای کیفیت محیط شهری کمک شایانی میکند (بهرام سلطانی، ۱۳۸۴). استاندارد فضاهای سبز علاوه بر ارزشهای اکولوژیکی، بُعد اجتماعی و رفاهی نیز دارند، که باید با توجه به مکان و موقعیت اقلیمی و فرهنگی خاص ساکنان محل و نیازها و ارزشهای آنها، تأمین شوند. با توجه به تفاوتهای اقلیمی، اکولوژیک و نیز اجتماعی و فرهنگی شهرها، نمیتوان برای سراسر کشور سطح، یا حجم استاندارد واحدی برای فضای سبز پیشنهاد کرد، زیرا کمیت فضای سبز، و انتخاب گونه گیاهی مناسب، به شرایط اقلیمی هر منطقه بستگی دارد. برای تعیین وسعت و حجم فضای سبز مورد نیاز شهرها از دیدگاه محیطزیست، نخست میباید شرایط طبیعی و محیطی شهر و منطقه آن بررسی شود؛ سپس براساس نیازهای معین و مشخص، بهمنظور تعدیل شرایط ناهنجار اقلیمی، تا آنجا که فضای سبز چارهساز باشد، راهکار ارائه داد، یعنی در واقع اصول آمایش سرزمین را در توسعه فضای سبز شهری بسط داد.
نتیجهگیری و پیشنهادها
با استناد به نتایج، مهم ترین اولویت تفریحی شهروندان شهر بیرجند استفاده از پارکهای شهری است که در واقع بر توسعه پارکهای بزرگ حومه شهری تأکید داشتهاند، بنابراین بهتر است پیش از هر نوع برنامهریزی برای توسعه فضاهای سبز شهری، معیارها و استانداردهای توسعه فضای سبز مشخص شود. بر مبنای نتایج پرسشنامه در شهر بیرجند باید گونههای پهن برگ زینتی و درختچهها (اقاقیا، نارون و زبان گنجشک)، گلهای فصلی و دائمی و دیگر گونههای گیاهی بهغیر از سوزنی برگان کشت شوند، زیرا اغلب پوشش سبز بیرجند را در حال حاضر سوزنی برگان تشکیل میدهند. همچنین توسعه فضای سبز شهری بدون مشارکت مردم در این کار ممکن است از جمله دلایل نارضایتی شهروندان از مسؤلان ذینفع فضای سبز شهری باشد. همانطور که مطالعات گذشته نشان میدهد پارکها و فضاهای سبز شهری از مهمترین عوامل مؤثر در شکلدهی به پایداری اجتماعی و همبستگیهای شهریاند (محمدی و همکاران، ۱۳۸۶). به همین ترتیب در اعمال مدیریت مناطق طبیعی هم اگر نیاز اقتصادیی- اجتماعی مردم بومی که پروژه در آن محل در حال اجراست مدنظر قرار نگیرد نتیجهای جز صرف هزینههای هنگفت، اتلاف وقت و نابسامانی اجتماعی نخواهد داشت Makhdoum, 2008)). بنابراین پیشنهاد میشود برای توسعه فضای سبز شهری از روشهای آمایش سرزمین استفاده شود، یعنی برای تصمیمگیری در مورد توسعه فضای سبز شهری (تعیین الگو برای آن)، عوامل طبیعی (توان اکولوژیکی منطقه) و عوامل انسانی (شرایط اقتصادی- اجتماعی) با یکدیگر ادغام شوند؛ سپس برنامهریزی نهایی برای اجرا ارائه شود تا توسعه فضای سبز شهری، بازدهی محیطزیستی مستمری داشته باشد و در واقع گامی بهمنظور توسعه پایدار محیطزیستی برداشته شود.