امروز آلودگی صوتی نسبت به سایر آلودگی ها در اولویت پائینتری قرار گرفته است، چرا که خطرات بهداشتی ناشی از آن به سرعت احساس نمی شوند ؛ اما در عین حال نباید از این موضوع غافل شد که در قرن اخیر، بسیاری از شهرهای بزرگ با این مسأله و عوارض ناشی از آن به عنوان یکی از معضلات زیست محیطی مواجهند؛ و از اینرو کنترل آن از امور مهمی است که اندیشه بسیاری از برنامهریزان شهری را به خود معطوف ساخته است.
تعریف آلودگی صوتی
آلودگی صوتی صدای ناخواسته یا صدایی با مدت زمان ، شدت یا کیفیت دیگری است که سبب آسیب جسمی یا روانی به انسان می شود. واحد اندازه گیری صوت دسی بل (dB) است که یک مقیاس لگاریتمی است. هر ۱۰دسی بل افزایش ، نشانگر ۲برابر شدن تراز صوت است. واحد دسی بل در شبکه وزنی dBA بر فرکانس هایی که گوش انسان به آنها حساس است و بخوبی با ادراک انسان از بلندی صوت ارتباط دارد، تاکید می کند. ترازهای معمولی صوت از ۳۰ تا ۹۰ دسی بل است.
مفهوم آلودگی صوتی و منابع مولد آن
در تعریف ساده، آلودگی صوتی یا سرو صدا، امواج ناخواستهای است که تحت شرایط مکانی و زمانی خاص، بر فعالیتهای ارگانیسمهای زنده به ویژه انسان تأثیر گذاشته و ممکن است با ایجاد عوارض متعدد جسمی و روحی، آرامش و راحتی او را سلب کند. بطور کلی منابع مولد آلودگی صوتی، به دو دستهی «ثابت» و «متحرک» تقسیم میشوند؛ از جمله منابع ثابت میتوان به سیستمهای خنککننده، نیروگاههای حرارتی، صنایع گوناگون، ساختمانهای در دست احداث، مراکز تجاری و عمومی و… اشاره کرد و از جمله منابع متحرک، میتوان انواع وسایل حمل و نقل زمینی، هوایی و دریایی را نام برد.
آثار آلودگی صوتی بر انسان
آلودگی صوتی آثار جسمی و روانی بسیاری بر انسان دارد. شناخته شده ترین اثر جسمی آلودگی صوتی صدمه به دستگاه شنوایی است که گاه به دلیل تدریجی بودن پنهان می ماند. افت موقت و دائم شنوایی ، وزوز گوش ، پارگی پرده صماخ یا صدمه به بافت های متصل کننده قطعات استخوانی بخشی از این آثار است. علاوه بر ویژگی های صوت ازجمله مدت زمان ، فرکانس و شدت آن ، عوامل فردی نظیر سن ، جنس ، ضایعات سیستم انتقال گوش میانی و واکنش عضلات گوش میانی ، رنگ چشم و رنگ پوست نیز در شدت بروز این گونه آسیب ها تعیین کننده است. اثر بر اندام بینایی ، سیستم تعادلی ، سیستم عصبی ، آثار فیزیولوژیک عمومی ازجمله اثرات جسمی آلودگی صوتی و اثر ذهنی و ناراحتی های اجتماعی مثال هایی از آثار روانی آلودگی صوتی است. ضمن آن که تداخل با مکالمه ، کاهش بازده کار و افزایش خطر بروز حوادث نیز در زمره آثار جانبی آلودگی صوتی به شمار می رود.
روبرو شدن با صداهای ناهنجار، اثر زیانآور و مخاطرهآمیزی بر سلامت انسان دارد. نوع و میزان واکنش انسانهایی که در محیطهای پر سر و صدا مشغول به کار بوده و یا در حال زندگی هستند، در طول شبانهروز و حتی از مکانی به مکان دیگر متغیر است.
اثرات ناهنجار آلودگی صوتی بر انسان را میتوان به دو دسته اثرات مستقیم و اثرات غیر مستقیم تقسیم کرد، که به شرح ذیل است:
الف- اثرات مستقیم: که خصوصاً به آسیبهای مربوط به حس شنوایی و مکانیسم ایجاد آنها مربوط میشود. از سادهترین و محسوسترین عوارضی که سر و صدا برای انسان به ارمغان میآورد، از دست دادن قدرت شنوایی است، حتی صدای مداوم و غیرآزاردهنده نیز برای انسان مضر بوده و حساسیت گوش را نسبت به انواع صداها تقلیل میدهد. شنیدن صدایی با شدت صوتی ۱۰۰ دسیبل (واحد اندازهگیری شدت صوت) به مدت ۱۰ دقیقه، نیاز به استراحتی به مدت ۲۰ دقیقه در محیطی کاملاً آرام دارد تا اثر آن را جبران نماید. اثرات بلند مدت سر و صدا بر گوش انسان به صورت «کری ادراکی یا عصبی» ظاهر میگردد؛ همچنین در نتیجه کارکردن در محیطهای شلوغ و پر سر و صدا، سلولهای شنوایی از بین رفته و منجر به کری غیرقابل برگشت میگردد، که این نوع افت شنوایی را در اصطلاح «کری شغلی» مینامند. در ضمن، افزایش سن نیز بر کاهش شنوایی تأثیر زیادی دارد، بطوریکه ابتدا در فرکانسهای بالاتر با شدت بیشتری اعمال میشود اما به تدریج به عنوان بخشی از روند فیزیولوژی، با افزایش سن این حساسیت کاهش مییابد. نباید فراموش کرد که میزان کاهش شنوایی در اثر افزایش سن، در افراد مختلف متفاوت است؛ حتی در مورد زنان، تأثیر سن در کاهش شنوایی در مقایسه با مردان کمتر است.
ب- اثرات غیرمستقیم: که عبارتند از:
حساسیت عصبی، تحریکپذیری شدید، گرفتگی عضلانی، شوک عصبی، خستگی جسمی و روحی، سرگیجه، ترس و اضطراب، آشفتگی خواب، آلرژی، افزایش ضربان قلب و فشارخون، اختلال در تعادل بدن، انقباض عروق خونی پوست، کاهش فعالیت سیستم گوارشی و سوء هاضمه، ضعف قوه بینایی و جنسی، تمایل به قتل و خودکشی و غیره.
از میان اثرات مذکور، اثرات ذهنی و روانی بر حسب حساسیت شخص، موقعیت، زمان و حالات روانی افراد متفاوت است؛ اما در مجموع، از قدرت فراگیری افراد کاسته، و بر تعداد اشتباهات در انجام کارهای فکری میافزاید.
صوت چگونه بر سیستم شنوایی انسان اثر می گذارد ؟
صوت به ۲ صورت حاد و مزمن باعث صدمه به گوش می شود.
۱-نوع حاد مثل، انفجار ناگهانی ، شلیک گلوله ونارنجک و ترقه و غیره نزدیک گوش که معمولاً یک طرفه است .
۲-نوع مزمن بیشتر در افرادی است که بدون آگاهی و استفاده از تمهیدات کافی حفاظتی در کارخانه های پر سر و صدا سال ها کار کرده اند و هنگامی متوجه سنگین شدن گوش شان شده اند ، که آسیب جدی به دستگاه اعصاب شنوایی وارد شده و خیلی دیر شده است.
موج انفجار ناگهانی می تواند منجر به پارگی پرده گوش و حتی گاهی همراه با گسیختگی استخوانچه های گوش میانی شود . خوشبختانه این نوع آسیب گوش میانی ، دستگاه انتقالی گوش را در بر می گیرد . این حالت در اغلب موارد بر خلاف انواع عصبی با عمل جراحی قابل درمان است.
عوارض و آسیب های شنوایی
تحقیقات روی امواج مغزی انسان نشان می دهد پس از قرار گرفتن در معرض یک صدای شدید، ریتم امواج مغزی تا ۵ دقیقه تندتر نوسان می کند. آلودگی صوتی قدرت شنوایی را بتدریج و به طور غیر محسوس کاهش می دهد و ابتدا بخش هایی که وظیفه انتقال اصوات بلند را در گوش به عهد دارند ضعیف می شوند و از میان می روند. قرار گرفتن دائمی در معرض اصوات بلند ، عارضه زنگ زدن ، وزوز و سوت کشیدن گوش را به همراه دارد و از دست دادن قدرت شنوایی بر اثر آلودگی صوتی بر خلاف عوارض کهولت بر شنوایی انسانی قابل درمان نیست و حداقل باز گشت به حال عادی غیر ممکن است. چون در این عارضه سلول های حلزونی گوش داخلی تخریب می شود. سردرد ، خستگی ، افزیش فشار خون ، تحریک پذیری و زودرنجی ، ضعف سیستم ایمنی بدن ، سوء هاضمه و مشکلات گوارشی ، آسیب پذیری در مقابل بیماری های ویروسی و عفونی و….دیگر عوارض آلودگی صوتی هستند که در شهرهای شلوغ و صنعتی با شدت و ضعف نسبی رخ می دهند. کاهش قدرت یادگیری در کودکان ، سقط جنین ، کاهش وزن نوزاد در بدو تولد، عصبات های مقطعی ، اختلال در مکالمه ، بیخوابی ، تشدید یا ایجاد بیماری های روانی ، کاهش بازده فکری و جسمی ، رنگ پریدگی ، کاهش درجه حرارت بدن ، انقباضات عضلانی و عروقی ، استرس ، بیماری های قلبی و عصبی ، ام.اس و افسردگی جزو عوارضی هستند که نقش آلودگی صوتی در بروز آنها اثبات شده است. آلودگی صوتی یک مولد اساسی بیماریهای عمومی و عضوی در انسان محسوب می شود و متاسفانه در جامعه شهری ما تنها در مرحله عارضه و معلول با این پدیده مقابله می گردد. علاوه بر آن ، آرامش صوتی یکی از نیازهای روانی شهروندان است که عدم برخورداری از آن کیفیت زندگی و سکونت در شهرها را کاهش می دهد و عارضه های رفتاری و اجتماعی غیر مستقیم می آفریند.
چگونه می توان از آسیب به دستگاه شنوایی پیشگیری کرد؟
پدیده سر و صدا و آلودگی صوتی مخصوص شهرهای بزرگ است . افرادی که در روستاها زندگی می کنند بسیار کمتر از افراد شهرنشین به پیرگوشی و آسیب دستگاه شنوایی مبتلا می شوند.
افزایش ضربان قلب ، اختلال در سیستم عصبی و رفتاری ازجمله عوارض مهم آلودگی صوتی است که در ساکنان شهرهای بزرگ بروز کرده است.
بررسی ها نشان می دهد؛ خودروها به دلیل تعداد و پراکندگی در سطح شهر، یکی از مهمترین عوامل آلودگی صوتی در شهرهای بزرگ هستند و در حالی که مسوولان از اجباری شدن رعایت استانداردهای آلودگی صوتی از سوی خودروسازان از سال آینده خبر می دهند، به نظر می رسد که دیر به فکر اجرای چنین استانداردهایی افتاده ایم و اگرچه این مساله باید سال ها پیش رخ می داد، اما بی شک رعایت این استانداردها از سوی بخش های مربوط به منظور حفظ سلامت شهروندان هنوز هم دیر نیست.شرکت کنترل کیفیت هوا در گزارشی اعلام کرد؛ اغلب شهروندان شهرهای بزرگ از آلودگی صوتی رنج می برند.بررسی ها نشان می دهد بیشتر شهروندان در مناطقی زندگی می کنند که سر و صدا در آن مناطق ، بیش از استانداردهای تعیین شده است فعالیت های صنعتی و خدماتی در سطوح گوناگون با تحمیل انواع آلودگی ها بر هوا، آب و خاک همراه است که یکی از مهم ترین آنها، آلودگی صوتی است.آلودگی صوتی یا به بیان ساده تر، سر و صدا تنها به معنی آزردگی خاطر نیست.اگرچه در بسیاری موارد، به دلیل ویژگی آلودگی صوتی که بتدریج برای گوش انسان عادی می شود، آثار زیانبار آن جلوه ظاهری کمتری دارد، اما این آثار پنهان ، تا سال ها بر روح و جسم انسان تاثیرگذار است.سازمان بهداشت جهانی (WHO) آلودگی صوتی را تهدیدی جدی برای سلامت انسان دانسته است که به دلیل تنوع منابع (ترافیک ، صنعت ، محل کار و همجواری) یکی از گسترده ترین خطرات برای سلامت انسان به شمار می رود. در اروپا، ۴۰درصد جمعیت در معرض ترازهایی از صوت قرار دارند که بالقوه برای سلامت خطرناک است.
منابع آلودگی صوتی در شهرها
منابع آلودگی صوتی بسیار متنوع هستند و در شهر ها می توان آنها را به ۲ دسته داخلی و خارجی تقسیم کرد. منابع خارجی صدای محیط کار، مکان های خاص نظیر مجاورت فرودگاه ها ، صدای بوق خودرو، ضبط یا داریوی وسایل نقلیه ، ترمز ناگهانی، تصادفات ، صدای اگزوزها ، اورژانس ، آژیرهای خطر ، دزدگیر، ساخت و ساز ماشین آلات صنعتی ، خودروهای باری و ….. را شامل می شود و منابع داخلی آلودگی صوتی بسته به نوع زندگی و رفتارهای افراد عواملی همچون صدای تلویزیون ، رادیو، جاروبرقی ، وسایل برقی نظیر مخلوط کن و چرخ گوشت ، سیستم های تهویه و …. را دربر می گیرد. علاوه بر آن صداهای ناگهانی و بلند که از منابع انسانی ناشی می شود، نوعی آلودگی صوتی محسوب می گردد که گاهی زیان آن از سایر منابع شهری بیشتر است.
هزینه های آلودگی صوتی در بخش حمل و نقل
مهم ترین منبع آلودگی صوتی به لحاظ گستردگی و نفوذ در درونی ترین لایه های زندگی ، سیستم های حمل و نقل جاده ای ، ریلی و راه آهن است که شاید به دلیل این اهمیت و یا امکان بیشتر کمی کردن آثار آنها، عمده بررسی های انجام شده در این زمینه بوده است.به طور کلی در سیستم حمل و نقل جاده ای چه درون محدوده های شهری و چه خارج از آن عوامل بسیاری بر میزان صدای ناشی از ترافیک و هزینه های آن موثر است که نوع خودرو، سرعت ترافیک ، توقف ها و شیب ها، شرایط و نوع پوشش سطحی و موانع و فاصله از آن جمله اند. منابع تولید صوت در خودروها نیز متغیر بوده و شامل شتاب موتور، تماس بین جاده و تایر، ترمز، بوق و دزدگیر است.از این رو، میزان و آثار صوت بر حسب نوع و شرایط خودرو، موقعیت و زمان متفاوت است.
در سرعت های پایین ، صدا بیشتر ناشی از موتور و نیروی پیش برنده و در سرعت های بالا صوت غالب صدای تماس تایر با جاده و وضعیت آیرودینامیک خودرو است.بدیهی است که خودروهای سواری آرام تر از اتوبوس و موتورسیکلت هستند. ضمن آن که هزینه های آلودگی صوتی در شهر بیشتر است ، چرا که تعداد انسان ها بیشتر است ولی وجود یک خودرو در مناطق روستایی ، اثر بیشتری نسبت به خودروی بیشتر در شهر دارد. آلودگی صوتی ناشی از حمل و نقل بر حیات وحش نیز اثر دارد که بر هزینه های زیست محیطی آن می افزاید.
از دیدگاه سیاسی و سیاستگذارانه می تواند با آلودگی صوتی ناشی از منابع گوناگون با توجه به تنوع و گستردگی منابع و ارقام مربوط به هزینه های ناشی از آن به دوگونه رفتار کرد؛ یا باید با وضع قوانین کاهش انتشار آلودگی صوتی ، با محصولات و خدمات بویژه خودروها و اجزای آنها و حمل و نقل ریلی و هوایی رفتاری قهرآمیز داشت که به نظر می رسد نه تنها در ایران که در هیچ یک از کشورهای جهان در کاهش آلودگی صوتی موثر نبوده است . و یا باید با تشویق به سبک های آرامتر چه در بخش حمل و نقل و صنایع و تجهیزات مربوط به آن و چه در دیگر منابع ، آلودگی صوتی و لحاظ تراز صوتی منتشر شده از این منابع در طراحی ، برنامه ریزی و تولید محصولات و فرآیندها فاصله ها را کمتر کرده و به سوی محیطی آرامتر پیش رفت.
آثار آلودگی هوا بر آثار و اشیا موزه ای
امواج صوتی با ارتعاشهایی که دارند یکی از عوامل اثرگذار بر آثار و اشیاء موزه ای و ابنیه تاریخی هستند. آلودگی های موثر بر محیط زیست افزایش یافته است ولی برخی از این آلودگی ها نظیر آلودگی هوا به دلیل داشتن اثرات قابل مشاهده و مستقیم بیشتر مورد توجه قرار می گیرند تا آلودگی هایی نظیر آلودگی صوتی و اثرات دراز مدت آنها بر آثار و اشیاء . بنابر این منابع اندکی در این خصوص وجود داشته و امکان مطالعه محدود است.در صورتیکه بخواهیم وضعیت آلودگی صوتی محیط را مورد ارزیابی فنی قرار دهیم باید منابع آلودگی صوتی را شناسایی و در مرحله بعد میزان صدا را اندازه گیری نماییم . همچنین ارزشیابی با استانداردهای معتبر و اقدامات کنترلی در صورت بالاتر بودن از حد آستانه های مجاز از دیگر اقدامات برای جلوگیری از آسیب دیدگی در مقابل آلودگی صوتی است. بیشترین تخریب در آثار موزه ای از آلودگی صوتی توسط ارتعاشات ناشی از سیستمهای نگهداری اشیاء مثل سیستمهای متحرک یا کشویی، تاسیسات حرارتی و برودتی،دستگاه های تهویه و… ایجاد می شود ، که توجه طراحان فضای موزه ها و همچنین انتخاب درست سیستم نگهداری برای جلوگیری از تاثیر عوامل صوتی خارج و داخل بنا را ایجاب می نماید .
روشهای کنترل آلودگی صوتی
با توجه به عوارض و پیامدهای نامطلوب آلودگی صوتی در محیطهای طبیعی، اجتماعی و بویژه انسانی، ضرورت کنترل آن بطور جدی مطرح می شود ؛ از این رو، به منظور مقابله با این مسأله، روشهای مختلفی وجود دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود.
کاهش یا حذف سر و صدا از منبع تولید، که به این منظور باید از تجهیزات و امکانات فنی و عملی بهره گرفت.
جلوگیری از انتقال سر و صدا از منبع تولید، که به این منظور باید بین منبع مولد سر و صدا و گیرنده آن سدی ایجاد کرد، و یا باید منبع مولد سر و صدا را به محلی مناسب انتقال داد .
کنترل صدای ناشی از وسایل نقلیهی موتوری، که به این منظور باید از توان دانش ترافیک و حمل و نقل شهری در مکانیابی تأسیسات و تجهیزات، هدایت سفرهای درون شهری، کنترل سرعت، کنترل فنی وسیله نقلیه و… بهره گرفت.
ایجاد فضاهای سبز، از طریق کاشت درختان و درخچهها
آموزش عمومی افراد جامعه، به منظور ارتقاء فرهنگ شهری و اجتماعی نظیر ملاحظه در استفاده از بوق اتومبیل، کنترل صدای رادیو و تلویزیون و غیره.
روش های مقابله با آلودگی صوتی شهرها
مقابله با آلودگی صوتی و کاهش عوارض آن در محیط های شهری پیش از هر اقدامی نیازمند توجه جدی و ایجاد انگیزه های عملی است . نهادهای اجرایی بالادستی و متولیان شهری باید با آسیب های این نوع آلودگی زیست محیطی و هزینه های سنگین و اجتناب ناپذیر آن آشنا شوند و ضرورت مقابله با آن را بپذیرند. رفع آلودگی های صوتی هزینه های گزاف دارد و بیشتر با مشکلات حقوقی، فرهنگی ، فنی، اجتماعی و حتی سیاسی همراه است که مانع عزم همگانی و برنامه ریزی جامع و منسجم برای آن می شود. در کشور ما تا به حال چندین بار استاندارهای آلودگی صوتی تعریف شده و جنبه قانونی و حقوقی نیز یافته است ، اما عملی نمی شود. به نظر می رسد معضل آلودگی صوتی در میان انبوه مشکلات و نارسایی های شهری و اجتماعی که در کانون تبلیغات رسانه ای قرار دارند ، پنهان شده است.
رفع آلودگی صوتی امروزه یکی از اولویت اصلی مدیریت مدرن شهری محسوب می شود و تصویب استانداری های الزام آور قانونی و حقوقی برای آن در سطوح منطقه ای ، ملی و بین المللی رواج بسیار دارد. برای مثال ، استانداردهای های اتحادیه اروپایی تهیه نقشه های صوتی را برای مناطق و کاربردهای مختلف شهری و صنعتی کشورهای عضو الزامی می کند و بالطبع این نقشه ها فقط برای موجود بودن تهیه وتدوین نمی شوند. نقشه های صوتی گام اول هستند و تعیین می کنند چه مقدار آلودگی صوتی داریم و قرار است از کجا به کجا برسیم تا راهکارهای مقابله با آن شکل بگیرد.
مهم ترین روش های مقابله با آلودگی صوتی شهرها را در ۲ دسته شرح می دهیم:
یک دسته روش های کاهش آلودگی است که به جلوگیری از انتشار یا دریافت آلودگی های موجود و اجتناب ناپذیر اشاره دارد. ایجاد دیواره های صوتی در بزگراه ها و معابر، عایق بندی دیوار واحدهای مسکونی وصنعتی، استفاده از مواد جاذب صوت در سازه ها ی شهری و پنجره ها و درهای منازل ، استفاده ازشیشه های دوجداره در معماری ساختمان ها ، رعایت فاصله قانونی مکان های مسکونی از منابع آلودگی صوتی نظیر معابر پرتردد، ایجاد موانع بتونی ، شیشه ای ، طبعی یا فضای سبز درحاشیه منازل مسکونی یا بزرگراه ها و بخشی از این روش های کاهنده هستند. تحقیقات نشان می دهد نصب عایق های صوتی در بزرگراهها یا ایجاد فضای سبز حجیم در حاشیه معابر یا منازل حداقل ۱۰ دسی بل از میزان آلودگی های صوتی می کاهد.ایجاد تپه های کوچک سبز در حاشیه بزرگراههای پر تردد نیز که در این حوزه تنها اقدام شایع در معماری شهری ترافیکی ما محسوب می شود ، روشی موثر و مطلوب است.
دسته دیگر روش ها را ناظر بر پیشگیری از ایجاد آلودگی صوتی معرفی می کنیم:تولید وسایل نقلیه استاندارد و کم صدا، اعمال محدودیت در تردد خودروها و موتورسیکلت ها، اجباری شدن معاینه فنی وسایل تردد و رعایت استانداردهای فنی در این حوزه، محدودیت سرعت، استفاده از روکش های ویژه برای آسفالت خیابانها و اتوبانها و همچنین تایرهای کم صدا برای خودروها، ممنوعیت بوق زدن و اصلاح فرهنگ ترافیکی و نظارت بر تردد خودروهای باری در پیشگیری از ایجاد آلودگی صوتی در شهرها موثرند.
ناگفته پیداست این روشها نیز مانند شیوه های قبلی اقدامات گسترده ای را شامل می شود که به بستر سازی مناسب در حوزه های فرهنگی، قانونی، حقوقی، قضایی و فنی نیاز دارد.
نتیجهگیری
آلودگی صوتی خطری است که آسایش جسم و روان انسانها را در شهرهای بزرگ در معرض تهدید جدی قرار داده است. تنوع طلبی در زندگی نوین امروز، انسان را در محیط شهری خویش با انواع و اقسام وسایل آزاردهندهی گوش روبرو کرده است؛ و به عبارتی بهتر، پیشرفت صاعقه آسای ماشینیسم، خوی انطباقپذیری با وضعیت نابسامان امروز را از مردم ما گرفته است. متأسفانه در جامعهی ما تا مشکل و معضل، علنی و عمق نشده باشد، به فکر چارهاندیشی و چارهجویی نیستیم، لذا هر چند که در حال حاضر، سازمان محیط زیست مسئولیت کنترل آلودگی صوتی را عهدهدار بوده و شهرداری نیز در اجرای سیاستگذاریها، میتواند به عنوان یک حامی ایفای نقش کند.
یک دیدگاه
شیوا
امان از آلودگی صوتی در کلانشهرها